Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt và các giới hạn tài nguyên đã dần lộ rõ, Chiến lược tăng trưởng xanh được xem là trụ cột quan trọng giúp Việt Nam vượt thoát khỏi mô hình phát triển cũ vốn dựa vào khai thác tài nguyên và lao động giá rẻ. Nếu tận dụng hiệu quả, tăng trưởng xanh có thể trở thành “đòn bẩy kép” vừa duy trì tốc độ tăng trưởng GDP cao, vừa đảm bảo mục tiêu phát triển bền vững dài hạn.
Thực trạng: Tăng trưởng vẫn “chưa xanh”
Mặc dù Việt Nam đã ban hành Chiến lược tăng trưởng xanh quốc gia từ năm 2012, với 03 nhiệm vụ trọng tâm là giảm phát thải khí nhà kính, xanh hóa sản xuất và xanh hóa tiêu dùng, nhưng thực tế lại cho thấy bức tranh còn nhiều gam màu tối. Giai đoạn sau, chiến lược được cụ thể hóa hơn với bốn trụ cột, 18 chủ đề và 134 nhiệm vụ, song kết quả chưa thực sự tương xứng.
PGS.TS. Bùi Quang Tuấn, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam, nhận định rằng Việt Nam “càng tăng trưởng, càng ô nhiễm”. Xuất khẩu sang các thị trường OECD vốn chiếm tỷ trọng lớn trong kim ngạch lại đồng nghĩa với mức phát thải khí nhà kính cao, chiếm tới 36% tổng phát thải sản xuất, vượt nhiều quốc gia cùng nhóm.
Song song đó, Việt Nam cũng gia tăng nhập khẩu than đá để phục vụ nhiệt điện, với tốc độ tăng tới 31%, cao gấp nhiều lần mức bình quân toàn cầu. Nồng độ bụi mịn PM2.5 năm 2023 tăng 9% so với 2022 và cao gấp 6 lần khuyến nghị của WHO. Nếu tính toán theo GDP xanh, mức tăng trưởng 7% hiện tại có thể “bốc hơi” do chi phí môi trường lên tới 10% GDP.
Những con số này cho thấy tăng trưởng kinh tế chưa gắn liền với bảo vệ môi trường, đi ngược lại triết lý cốt lõi của phát triển xanh.
Nỗ lực xanh hóa và tín hiệu tích cực
Dẫu còn hạn chế, Việt Nam đã có một số bước tiến rõ rệt trong quá trình thực thi chiến lược phát triển xanh:
- Nông nghiệp: Dự án Chuyển đổi nông nghiệp bền vững (2015 – 2023) tại Đồng bằng sông Cửu Long giúp giảm 1,5 triệu tấn CO₂/năm, đồng thời nâng thu nhập của nông dân nhờ mô hình canh tác lúa gạo phát thải thấp. Dự án 1 triệu ha lúa phát thải thấp đang triển khai có thể giúp giảm 15% phát thải, tiết kiệm 30% lượng nước tưới và nâng năng suất lúa trung bình lên 6,2 tấn/ha.
- Công nghiệp: Ngành dệt may áp dụng công nghệ sản xuất xanh ghi nhận năng suất lao động tăng 10 – 12%. Việc áp dụng chuyển đổi số trong quản lý phát thải cũng góp phần nâng 7% năng suất.
Những kết quả bước đầu này cho thấy chiến lược tăng trưởng xanh nếu được triển khai bài bản có thể mang lại lợi ích song hành: vừa tăng trưởng kinh tế, vừa cải thiện chất lượng môi trường sống.
Giải pháp thúc đẩy chiến lược tăng trưởng xanh
Để bứt phá, Việt Nam cần một hệ thống giải pháp tổng thể, kết hợp giữa chính sách, tài chính, công nghệ và thay đổi hành vi xã hội:
- Huy động tài chính xanh
- Phát triển các công cụ như trái phiếu xanh, quỹ đầu tư xanh.
- Tạo cơ chế ưu đãi thuế, tín dụng cho doanh nghiệp đầu tư vào năng lượng tái tạo, công nghệ sạch.
- Tăng cường thu hút FDI và các khoản vay quốc tế dành cho chuyển đổi xanh.
- Phát triển hạ tầng và công nghệ sạch
- Đầu tư hệ thống năng lượng tái tạo, lưới điện thông minh, trạm sạc xe điện.
- Hỗ trợ xây dựng cơ sở tái chế chất thải và kinh tế tuần hoàn.
- Khuyến khích hợp tác công – tư trong nghiên cứu, ứng dụng công nghệ xanh.
- Cải cách thể chế và chính sách
- Hoàn thiện khung pháp lý theo hướng khuyến khích doanh nghiệp phát triển xanh.
- Giảm bớt thủ tục hành chính, tạo thuận lợi cho đổi mới sáng tạo.
- Xây dựng hệ sinh thái vừa xanh vừa số, lấy doanh nghiệp làm trung tâm.
- Phát triển nguồn nhân lực xanh
- Lồng ghép giáo dục phát triển bền vững vào hệ thống đào tạo.
- Mở rộng các chương trình đào tạo về năng lượng tái tạo, quản lý tài nguyên và kinh tế tuần hoàn.
- Khuyến khích tiêu dùng xanh và nâng cao nhận thức cộng đồng
- Chính sách ưu đãi cho sản phẩm thân thiện môi trường.
- Các chiến dịch truyền thông thúc đẩy hành vi tiêu dùng bền vững.
- Tăng cường hợp tác quốc tế
- Học hỏi mô hình kinh tế xanh từ các quốc gia đi trước.
- Tận dụng hỗ trợ kỹ thuật và nguồn lực từ các tổ chức quốc tế.
03 kịch bản phát triển dựa trên tăng trưởng xanh
Theo nhóm nghiên cứu của GS. Đinh Đức Trường, Việt Nam đang đứng trước ba kịch bản:
- Kịch bản truyền thống: Tiếp tục phụ thuộc vào công nghiệp nặng, xuất khẩu tài nguyên và lao động giá rẻ. GDP chỉ tăng 6 – 7%/năm, dễ tổn thương trước biến động toàn cầu.
- Kịch bản chuyển đổi từng bước: Triển khai chiến lược tăng trưởng xanh nhưng ở mức độ trung bình. Tăng trưởng GDP có thể đạt 7 – 9%/năm.
- Kịch bản chuyển đổi mạnh mẽ: Thực hiện toàn diện chiến lược tăng trưởng xanh, đồng bộ từ vốn, công nghệ, hạ tầng đến thể chế. Khi đó, GDP có thể tăng trưởng 10 – 12%/năm, tiến gần hơn tới mục tiêu phát triển bền vững.
Kết luận
Bài toán phát triển nhanh và bền vững của Việt Nam chỉ có thể giải bằng chiến lược tăng trưởng xanh. Nếu tiếp tục mô hình cũ, nền kinh tế sẽ phải trả giá đắt bằng ô nhiễm, suy thoái môi trường và chi phí xã hội khổng lồ. Ngược lại, nếu tận dụng tốt cơ hội chuyển đổi, Việt Nam không chỉ đạt tăng trưởng GDP hai con số mà còn tạo dựng một nền kinh tế có khả năng chống chịu, công bằng và bền vững.
Như vậy, có thể khẳng định rằng tăng trưởng xanh không còn là lựa chọn, mà đã trở thành điều kiện sống còn để Việt Nam tiến tới thịnh vượng dài hạn.
