Áp lực giảm phát thải toàn cầu đang thúc đẩy các quốc gia và doanh nghiệp hành động nhanh chóng. Những quy định nghiêm ngặt khônthị trường carbong chỉ định hình chiến lược bền vững mà còn tạo ra áp lực cạnh tranh, buộc các bên phải thích ứng linh hoạt. Trong bối cảnh đó, hiểu rõ thị trường carbon bắt buộc trên thế giới và tại Việt Nam là bước quan trọng để nắm bắt cơ hội và đảm bảo tuân thủ pháp luật.
Tổng quan về thị trường carbon
Thị trường carbon là nền tảng tài chính cho việc trao đổi tín chỉ carbon, cho phép tổ chức hoặc doanh nghiệp quyền thải một lượng khí CO2 hoặc các khí nhà kính tương ứng với số tín chỉ sở hữu. Đây là công cụ quan trọng trong cơ chế thương mại phát thải (Cap and Trade), vừa giúp hạn chế lượng khí thải vừa tạo nguồn tài chính bổ sung cho các dự án bảo vệ môi trường, lĩnh vực vốn thường thiếu hụt vốn đáng kể.
Các thị trường carbon được quản lý bởi chính phủ hoặc các thể chế quốc tế, đặc biệt với những quốc gia chưa có khả năng tự vận hành thị trường riêng. Trong thực tế, chỉ một số ngành công nghiệp phát thải lớn bắt buộc phải tham gia vào thị trường carbon, còn phần lớn doanh nghiệp khác có thể tham gia tự nguyện. Sự khác biệt này giúp cân bằng giữa yêu cầu pháp lý và cơ chế khuyến khích giảm phát thải.
Hiện nay, thị trường carbon được chia thành hai loại chính:
- Thị trường carbon bắt buộc (mandatory carbon market): Hoạt động dựa trên cam kết của các quốc gia theo Công ước khung Liên Hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu (UNFCCC), nhằm đạt mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính quốc gia.
- Thị trường carbon tự nguyện (voluntary carbon market): Do các tổ chức, doanh nghiệp hoặc quốc gia tự nguyện tham gia, phục vụ mục tiêu ESG và giảm dấu chân carbon, thông qua hợp tác song phương hoặc đa phương.
Mỗi thị trường có ưu nhược điểm riêng. Do đó, các bên tham gia cần đánh giá kỹ nhu cầu, mục tiêu phát thải và khả năng tài chính để lựa chọn cơ chế phù hợp, đảm bảo hiệu quả về môi trường và kinh tế.
Pháp luật về thị trường tín chỉ carbon bắt buộc tại một số quốc gia trên thế giới
Pháp luật về thị trường tín chỉ carbon bắt buộc tại Liên minh châu Âu
Liên minh châu Âu (EU) đã xây dựng một trong những cơ chế thị trường carbon bắt buộc tiên tiến nhất thế giới thông qua Hệ thống giao dịch khí thải EU ETS. Đây là một trụ cột trong chiến lược giảm phát thải, vận hành theo nguyên tắc Giới hạn và giao dịch (cap-and-trade), nhằm giảm lượng khí thải một cách tối ưu về chi phí. Nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền” được áp dụng, buộc các doanh nghiệp trong các ngành năng lượng, công nghiệp và hàng không – chiếm khoảng 40% tổng phát thải của EU – phải mua quyền phát thải nếu vượt quá hạn mức.
Ra đời từ năm 2005, EU ETS đã giúp giảm phát thải từ sản xuất điện, sưởi ấm và công nghiệp tới 37,3%, đồng thời tạo ra hơn 152 tỷ euro doanh thu từ đấu giá quyền phát thải. Khoản doanh thu này được các quốc gia thành viên sử dụng để đầu tư vào năng lượng sạch, hỗ trợ chuyển đổi xanh và các biện pháp xã hội nhằm giảm tác động quá trình chuyển đổi. Hệ thống này hiện áp dụng tại 27 quốc gia EU, các quốc gia EFTA (Iceland, Liechtenstein, Na Uy) và nhà máy điện ở Bắc Ireland, đồng thời liên kết với Thụy Sĩ từ năm 2020.
EU ETS phân phối quyền phát thải chủ yếu thông qua đấu giá, chiếm 57% tổng hạn ngạch, đảm bảo minh bạch, công bằng và đồng bộ. Bên cạnh đó, một phần đáng kể quyền phát thải được phân phối miễn phí cho các doanh nghiệp công nghiệp nhằm giảm rủi ro tài chính và hỗ trợ giai đoạn chuyển tiếp. Liên minh châu Âu dự kiến giảm dần khối lượng quyền phát thải miễn phí để khuyến khích doanh nghiệp áp dụng công nghệ sản xuất ít phát thải hơn, từng bước tăng cường hiệu quả của thị trường carbon bắt buộc.
Pháp luật về thị trường tín chỉ carbon bắt buộc tại Trung Quốc
Trung Quốc hiện là quốc gia chiếm tỷ trọng lớn nhất trong thị trường carbon bắt buộc toàn cầu, chiếm 60% lượng phát thải giao dịch tính đến 2023, nhờ Chương trình giao dịch carbon quốc gia. Khác với các quốc gia phát triển, Trung Quốc áp dụng cơ chế xác định quyền phát thải dựa trên mật độ carbon trên mỗi đơn vị sản xuất thay vì tổng lượng phát thải. Lý do xuất phát từ cơ cấu nền kinh tế vẫn chủ yếu dựa vào sản xuất thâm dụng năng lượng và dân số đông, khiến phương pháp tổng phát thải dễ gây hạn chế cạnh tranh.
Cơ chế từ dưới lên (bottom-up) được áp dụng: Chính quyền Trung ương xác định mật độ carbon phù hợp, chuyển tiêu chuẩn xuống các doanh nghiệp để họ tính toán quyền phát thải riêng. Sau đó, chính phủ tổng hợp dữ liệu để xác định tổng phát thải quốc gia. Phương pháp này giúp các doanh nghiệp duy trì khả năng cạnh tranh trong khi vẫn tham gia thị trường carbon bắt buộc, đồng thời tạo ra cơ chế linh hoạt hơn so với các hệ thống cap-and-trade truyền thống ở châu Âu.
Cách tiếp cận của Trung Quốc phản ánh thực tế phát triển kinh tế của các quốc gia đang phát triển, đồng thời có thể trở thành mô hình tham khảo cho các nước có cơ cấu sản xuất năng lượng lớn, muốn giảm phát thải mà không ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh toàn cầu.
Pháp luật về thị trường tín chỉ carbon bắt buộc tại New Zealand
New Zealand triển khai chương trình giao dịch khí thải với một số điểm đặc thù, bao gồm mức giá sàn, bù trừ lâm nghiệp, phân bổ miễn phí và đấu giá các đơn vị phát thải. Mỗi đơn vị phát thải New Zealand tương đương 1 tấn CO₂ và chương trình này nhằm giúp quốc gia thực hiện các nghĩa vụ quốc tế theo Thỏa thuận Paris, hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Chính phủ định kỳ giảm số lượng đơn vị phát thải cung cấp, khuyến khích doanh nghiệp lựa chọn các phương án sản xuất ít phát thải.
Các đặc điểm nổi bật gồm: không hạn chế nhập khẩu tín chỉ carbon trong giai đoạn đầu, khuyến khích doanh nghiệp chọn ngành phát thải thấp để tiết kiệm chi phí; thị trường nội địa không đặt giới hạn tuyệt đối cho các bên phát thải, phân bổ quyền dựa trên tỷ lệ sản xuất. Cơ chế này có nét tương đồng với cách Trung Quốc phân bổ quyền phát thải, linh hoạt và hướng tới thúc đẩy doanh nghiệp tự điều chỉnh hoạt động giảm phát thải mà không bị giới hạn quá mức.
Tuy nhiên, việc nhập khẩu tín chỉ ồ ạt có thể dẫn đến giá tín chỉ giảm mạnh, khiến nhiều dự án bổ sung carbon bị hủy bỏ và ảnh hưởng đến hiệu quả thực tiễn của thị trường. Điều này đòi hỏi chính phủ phải cân bằng giữa khuyến khích giảm phát thải và duy trì giá trị của tín chỉ.
Pháp luật về thị trường tín chỉ carbon bắt buộc tại Việt Nam
Hiện nay, Việt Nam chưa có thị trường carbon bắt buộc riêng mà chủ yếu vận hành theo cơ chế thị trường tự nguyện thông qua các thỏa thuận song phương. Dự kiến, đến năm 2028, Việt Nam sẽ tổ chức sàn giao dịch tín chỉ carbon chính thức, kết nối trao đổi tín chỉ trong nước và quốc tế. Nghị định 06/2022/NĐ-CP, ban hành ngày 7/1/2022, là bước đi quan trọng, quy định giảm nhẹ phát thải khí nhà kính, bảo vệ tầng ô-dôn và triển khai thí điểm cơ chế trao đổi tín chỉ carbon từ năm 2025.
Theo lộ trình, giai đoạn đến 2027, Việt Nam sẽ xây dựng các quy định về quản lý tín chỉ carbon, vận hành sàn giao dịch, triển khai thí điểm cơ chế trao đổi và bù trừ tín chỉ carbon trong nước và quốc tế, đồng thời nâng cao năng lực và nhận thức của các bên liên quan. Việc thiếu thị trường chính thức và cơ chế hỗ trợ hiện nay dẫn đến thiệt hại tài chính cho các dự án tạo tín chỉ, vì giá tín chỉ tự nguyện thấp hơn nhiều so với tín chỉ trong thị trường carbon bắt buộc.
Ngoài ra, do rủi ro pháp lý và chi phí giao dịch, nhiều dự án đủ điều kiện không tham gia thị trường, khiến số lượng tín chỉ trên thị trường Việt Nam hạn chế. Đây là thách thức nhưng cũng đồng thời mở ra cơ hội phát triển khi sàn giao dịch chính thức đi vào hoạt động, giúp Việt Nam từng bước hội nhập với thị trường carbon toàn cầu và nâng cao hiệu quả quản lý phát thải.
Nắm bắt đầy đủ khung pháp lý giúp doanh nghiệp giảm rủi ro và tận dụng cơ hội trong thị trường carbon bắt buộc. Hãy nghiên cứu kỹ để xây dựng chiến lược phát triển bền vững hiệu quả.